اختصاصی صبح رانکوه- دکتر ولی جهانی: جاوید دشت نام مرتعی تاریخی است که در فاصله ی تقریبی 3 کیلومتری شمال روستای کجید و 300 متری جاده ی جدید کجید به شهر سمام، در شیب نسبتاً ملایم قرار دارد. ادامه ی شیب به دره ی شهر سمام منتهی می گردد.
گورستان جاویددشت: جاوید دشت نام مرتعی تاریخی است که در فاصله ی تقریبی 3 کیلومتری شمال روستای کجید و 300 متری جاده ی جدید کجید به شهر سمام، در شیب نسبتاً ملایم قرار دارد. ادامه ی شیب به دره ی شهر سمام منتهی می گردد. ارتفاع آن 1688 متر است. این گورستان در سال 1380 کشف گردید و در همان سال، حفاران غیر مجاز آن را به طور فجیعی تخریب گردند. با توجه به بررسی های بالغ بر 200 قبر از نوع چهارچینه ای و حفره ای ساده از بین رفته است.
مصالح به کار رفته در معماری قبور از نوع سنگ های تخت همراه با ملاط گل است. این مصالح در چهار طرف قبر به طور منظم به کار رفته اند. پوشش سطح قبور به دلیل حفاری های قاچاقی به درستی مشخص نیست، ولی می توان حدس زد که در پوشش سطح قبر سنگ های یک تکه و دو تکه به کار برده اند. در سطح قبور گورستان قبور دوره ی اسلامی و در زیر آنان قبور دوران تاریخی وجود دارد.
بقایایی از قطعات سفالینه های خشن،استخوان های انسانی و سنگ های متعلق به معماری قبور در سطح محوطه به وفور یافت می شود. به دلیل دور بودن این گورستان از روستاهای اطراف، به نظر می رسد در تمام فصول سال در سطح این گورستان حفاری غیر مجاز انجام می شود. گورستان جاوید دشت کجید یکی از غنی ترین گورستان های باستانی در منطقه ی کجید است. وجود قبور فراوان در سطح ان، نشان دهنده ی جمعیت زیاد منطقه است.
با توجه به شواهد و مدارک قدمت این گورستان هم زمان با قدمت گورستان باستانی تماجان، به عصر آهن II و I می رسد. برای دستیابی به اطلاعات جدید و شناخت فرهنگ و تمدن این منطقه، ساماندهی این گورستان و کاوش های باستان شناسی بر سطح آن لازم است.
گورستان غیاث آباد: این گورستان در جنوب روستای مربو و در ارتفاع 1476 متری سطح دریا واقع شده است. در سال های 1960 تا 1964 باستان شناسان ژاپنی و در سال های 1340 تا 43 گروه باستان شناس ایرانی این گورستان را کاوش کردند. در این کاوش های اشیای مختلفی از قبیل سفال های سیاه ، ظروف مفرغی و اشیای زینتی از گورها چهارچینه ای و حفره ای ساده کشف گردید. بعد از آن مکررا این گورستان را حفاران غیرمجاز گشته اند. این کار را بیشتر کشاورزان انجام داده اند. این کارها حدود 85 درصد گورستان را تخریب نموده است.
گورستان جوچالان: در فاصله ی 300 متری غرب روستای سیاه کوه و در جنوب جاده ی مالس چال به سیاه کوه بر شیب تند کوه که مشرف بر دره ی سیاه کوه است و در ارتفاع 1914 متری سطح دریا، بقایایی از گورستان باستانی جوچالان به چشم می خورد.
در زمستان این گورستان پوشش گیاهی ندارد ولی در بهار و پاییز سطح آن پوشیده از محصولات گندم و جو است. در سطح محوطه بقایایی از قطعات سفالینه های متعلق به ادوار مختلف مشاهده می شود. این سفالینه ها، حاصل حفاری های غیر مجاز است. این گورستان را در دهه ی 40 حفاری علمی نمودند و آثار باارزشی متعلق به هزاره ی اول پ م از آن به دست آوردند.
گورستان نفت خانی: در فاصله ی 5 کیلومتری شمال شرقی روستای دیماجانکش و در لابه لای درختچه های جنگلی، در ارتفاع 1948 متری سطح دریا بقایایی از گورستان وسیع نفت خانی و یا نقش خانی به چشم می خورد. این گورستان را در سال 1348 محمود موسوی حفاری علمی کرد. در سطح گورستان حفاری های غیرمجاز بی شماری صورت گرفته که بیش از 350 گورباستانی بر اثر آن تخریب شده است. در لابه لای گودال های حفاری های غیر مجاز، گورهایی از نوع حفره ای ساده، چهارچینه ای و دخمه ای قابل مشاهده است. با توجه به خالی بودن منطقه در فصول پاییز و زمستان ، بیشترین حفاری های غیرمجاز در این فصول بر روی گورستان انجام می پذیرد.
سفالینه های مکشوفه از سطح گورستان عموماً به رنگ قرمز، ساده و ظریف است و تعلق این گورستان را به هزاره ی اول پ م مسلم می دارد. گورها در عمق بین 30 الی 70 سانتی متری کنده شده اند. برای جلوگیری از تخریب بی رویه و شناسایی ساختار فرهنگی منطقه، کاوش این محوطه باستانی ضرورت خاصی دارد.
گورستان شیرچاک: این گورستان در مسیر جاده ی اُمام به شیرچاک و در پایین روستای شیرچاک علیا، مشرف بر اراضی گندم و روستای شیه، در شمال روستای اُمام و شمال غرب تماجان قرار دارد.
محسن مقدم ای گورستان را در سال های 1340 تا 1341 گمانه زنی انجام داد. اشیای ارزشمندی از داخل گروها به دست آمده است. روستای شیرچاک زادگان نگارنده است در فاصله ی سال های 1357 تا 1358 (در کودکی خود) شاهد تخریب گورستان باستانی بودم. صدها نفر از اهالی روستاهای اطراف گورستان را به چندین قسمت تقسیم می کردند و به کند و کاو می پرداختند و اشیای بسیار ارزشمندی از دل این گورستان به دست می آوردند. بعد از گذشت 20 روز این گورستان همانند سایر گورستان های منطقه،همچون لانه زنبور سوراخ سوراخ گردید. بعد از آن کودکان که برای سرگرمی خاک های داخل گودال ها را به هم می زدند تعداد زیادی مهره از جنس گچ استخوان، شیشه و … پیدا می کردند. قبور این گورستان اکثراً حفره ای ساده است و اشیای به دست آمده از داخل قبور را می توان با اشیای محوطه های مناطق هم جوار همچون شرق سپید رود مقایسه کرد.
گورستان آستانه کند: این گورستان در مسیر راه قدیمی شیرچاک به دیارجان، بین دو دره و در ارتفاع 1902 متری سطح دریا قرار دارد. بر اثر حفاری های غیرمجاز در این محوطه بخش های غربی گورستان به کلی تخریب گشته است. بیشتر قبور به صورت چهارچینه ای سنگی اند و کمترین قبور حفره ای ساده اند. براثر حفاری های قاچاقچیان قطعاتی از سفالینه های با فرم های متفاوت و استخوان های انسانی در سطح محوطه پراکنده است. با توجه به مدارک به دست آمده، قدمت این گورستان به هزاره ی اول پ م می رسد.
گورستان تلاسر: این گورستان در روستای کشمش و در 300 متری شرق آن و در میان باغ فندق آقای کمال غلام پور قرار دارد. طبق اظهارنظر صاحب باغ ، در اوایل انقلاب اسلامی افراد زیادی در این گورستان حفاری غیرمجاز کردند و اشیای ارزشمندی از داخل گورها به دست آوردند. نگارنده، در این محل بیش از 100 مورد حفاری غیرمجاز دیده که حدود 10 مورد مربوط به روزهای قبل از بازدید بوده است.[1] به دلیل قرار گرفتن گورستان در میان باغ های فندق و پنهان بودن آن، در این گورستان در تمام فصول حفاری غیرمجاز می شود. قبور گورستان تاریخی تلاسر اکثراً حفره ای ساده و چهارچینه ای است. آثار سنگ های تراشیده و مستطیل شکل متعلق به گورها در سطح محوطه پراکنده است.
گورستان زرچاک: این گورستان در 100 متری جاده اصلی تماجان به شیرچاک و بر روی شیب تند زمین روستای زرچاک قرار گرفته است. به دلیل شهرت اش در سالهای 1380 تا 1382 بیش از اندازه حفاری غیرمجاز شده است. اکثر گورهای کنده شده حفره ای ساده بودند. با توجه به نوع قبور به دست آمده و سفالینه های مشکوفه قدمت این گورستان به هزاره ی اول پ.م می رسد.
گورستان سرخ زیمی کلام رود: در فاصله ی 1 کیلومتری جنوب غربی روستای کلام رود و در کمرکش شیب تند کوه که مشرف بر رودخانه ی کلام رود است، در ارتفاع 1335 متری از سطح دریا، بقایایی از گورستان باستانی سرخ زیمی به چشم می خورد. با عبور جاده از وسط گورستان باستانی سرخ زیمی به چشم می خورد. با عبور جاده از وسط گورستان بخشی از قبور گورستان تخریب شده است. این گورستان را در سالهای 1357 تا 1358 صدها بار حفاری غیرمجاز کرده اند. طبق گفته اهالی روستا، اشیای ارزشمندی از داخل گورستان تعداد زیادی از قطعات سفالینه ها و بقایایی از استخوان انسانی به صورت پراکنده مشخص است. طبق اظهار نظر اهالی منطقه، قبور تخریبی این گورستان به صورت حفره ای و چهار چینه ای است که معمولاً در بالای سر جسد سنگ یک تکه گذاشته بودند. با توجه به شواهد و مدارک به دست آمده قدمت گورستان به هزاره ی اول پ م می رسد.
[1].این گورستان را در سال 1382 نگارنده بازدید و بررسی کرد.
