قلیان در عصر قاجار

مسئله کشیدن قلیان در بین ایرانیان البته چیز تازه ای نیست؛ مورخین می گویند احتمالا کشیدن قلیان که اختراع هندی-ایرانی است از زمان شاه طهماسب اول آغاز شده و در دوره قاجار فراگیر شده آنطور که توانست محملی برای یک حرکت اعتراضی در عصر ناصرالدین شاه باشد.

“نهضت تنباکو” جنبش اجتماعی بود در اعتراض به اعطای امتیاز انحصاری تنباکو به شرکت “رِژی” به مدت 55 سال به وقوع پیوست و طی آن با فتوای آیت الله میرزای شیرازی استعمال توتون و تنباکو حرام اعلام شد و مردم با شکستن قلیان ها اولین مبارزات ضد استعماری خود را کلید زدند.

مورخان گفته اند صبح روزی که میرزای شیرازی حکم حرمت استعمال توتون و تنباکو را صادر کرد در تهران بعد از ظهر مردم همه قلیان‏ها را شکستند و انبارهای توتون و تنباکو را به آتش کشیدند؛ حتی در یکی از شهرها، تعدادی از جوانان به خانه حاکم هجوم بردند تا او را از قلیان کشیدن منع کنند و به او گفتند: اقا میرزا فرمودند، استعمال تنباکو، محاربه با امام زمان(عج) است! ما اجازه نمی‌دهیم تو به جنگ با امام زمان بروی!

بر اساس گزارش‌های تاریخی، در آن تاریخ در برخی از شهرها، افرادی برای خشک کردن تنباکو، مقداری از آن را در بام‌ها پهن کرده بودند، اما برای احتیاط، از جمع‌آوری آن هم پرهیز کردند. ناصرالدین شاه ابتدا از پذیرش حکم میرزای شیرازی، امتناع می‌کرد. اما تأثیر این فتوا آنچنان بود که شاه قاجار هم در حرمسرای خود جرأت نمی‌کرد قلیان بکشد.

نهضت تنباکو با فشار علما آنقدر ابعاد عمیقی پیدا کرد که ناصرالدین شاه از بیم تاج و تخت تسلیم شد و دستور داد همه جا اعلام کنند حکم میرزا را پذیرفته و معاهده توتون و تنباکو را لغو می کند.

نهضت تنباکو از این جهت که اولین رویارویی های مردم و علما با شاه و استعمار بود و با پیروزی به پایان رسید دارای اهمیت است اما خود گویای رواج داشتن استعمال تنباکو و قلیان در عصر قاجار است.

مورخان می گویند در عصر قاجار قلیان آنقدر اهمیت داشته که مردم هیچ مجلس و میهمانی ای اعم از روضه خوانی، مجلس فاتحه، عزا، شیرینی خوردن، خواستگاری، بله بوران، مجالس عقد و عروسی و شب نشینی را بدون آن برگزار نمی کردند.

در این میان قلیان کشیدن که کاری اعیانی به حساب می آمده آدابی نیز برای خود پیدا می کند و بیشتر در جامعه ایرانی نفوذ می‌کند مثل اینکه اگر در میهمانی نخستین قلیان به میهمان تعارف شود دلیل بر خوشامدگویی صاحب پذیرایی به آن فرد و اگر قلیان دوم و سوم به طرف پیشکش شود معنای خداحافظی است.

از سوی دیگر قلیان درکنار از نفوذی که در جامعه عصر قاجار به عنوان وسیله ای رایج در دست مردم می یابد ابعاد زیبایی شناسی نیز پیدا می کند و کنده کاری بر روی بدنه و نقش و نگارهای روی کوزه آن قلیان را به شیء زینتی نیز تبدیل می کند