اگر رفيق شفيقي درست پيمان باش رفيق حجره وگرمابه وگلستان باش
صبح رانکوه- طاهره تراضی: شست‌وشوی بدن و حمام کردن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده است. در تمام ادیان پیش از اسلام – از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی‌ها- غسل کردن یکی از شرط‌های شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه‌هایی از حمام پیدا می‌کنند بلکه باستان‌شناسان، به این نتیجه رسیده اند که ساخت حمامهای عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.برخی از حمام ها در محوطه یک خانه بنا میشده و افراد خاصی از آن استفاده می کردند که خانه محمدتقی خان صوفی جزءخانه های “خانی خانه” محسوب می شود و حمام در مجموعه خانه ، اصطبل و مطبخ ساخته شده است و متعلق به دوران قاجار میباشد. با توجه به اینکه این حمام تنها حمام موجود در بافت تاریخی شهرستان املش می باشد لذا حفاظت و مرمت آن الزامی است زیرا به عنوان یکی از عناصر شاخص بافت محسوب می شود.
مقدمه
حمام از جمله ابنیه مهم شهری بوده است که معمولا درمرکز محلات و یا درمجاور راسته بازارها و یا گذر های اصلی احداث میشده است.از دوره پیش از اسلام آثار بجای مانده از حمامهای خصوصی درکاخ تخت جمشید ( دوره هخامنشی )وکاخ آشور ( دوره اشکانی ) یافت شده است . از آنجایی که استحمام شامل مراحل مختلفی بود لذا حمامهای سنتی ایران دارای فضاهایی با عملکردوخصوصیات متفاوت بوده اند .دراین رابطه فضا های داخلی حمام را می توان به سه قسمت 1- نیمه گرم و مرطوب 2- گرم و مرطوب 3- بسیار گرم و بسیار مرطوب تقسیم نمود .سیستم تنظیم شرایط محیطی درحمام ها به گونه ای بوده که حرارت و رطوبت به ترتیب از هشتی ورودی و بینه ( نیمه گرم و نیمه مرطوب ) به صحن حمام و گرمخانه ( گرم و مرطوب ) و نهایتا به خزینه حمام ( بسیار گرم و مرطوب ) وارد میشده است . لذا این فضا ها هریک مستقل بوده و تنها از طریق دالانهای باریک و غیر مستقیم یا هشتی های کوچک با یکدیگر ارتباط داشته اند . در حمام ها علاوه بر استحمام خدمات بسياري از جمله ماساژ، سلماني و اصلاح موهاي سر و بدن، حجامت، و برخي خدمات ديگر ارائه مي شد.
حمام خانه محمدتقی خان صوفی به اندازه 287 مترمربع بوده که با مصالح ساختمانی آجر ، آهک ، سنگهای رودخانه ای و کاشی و ملات ساروج و شفته آهک ساخته شده است و دارای فضاهایی چون سر بینه ، میاندر ، نظافت خانه و گرمخانه و خزینه است و از نظر گونه شناسی این حمام جزء حمامهای شهری محسوب می شود.
تحلیل معماری حمام محمد تقی خان صوفی
این حمام در ضلع شمالی خانه محمدتقی واقع شده است و این نوع حمامها در بعضی از خانه های افراد متمول و متشخص مربوط به دوره قاجار ساخته میشد و حمام خانه صوفی در این رده قرار می گیرد
معرفی فضاهای حمام محمدتقی خان صوفی
ورودی : ورود به حمام از 2 راه امکان پذیر بوده است؛یکی از طریق فضای محوطه داخلی خانه و دیگری از فضای بیرونی خانه که برای سایر افراد مستقر در بافت تعبیه شده بود.
سربینه : این حمام دارای یک سربینه می باشد که درنزدیکی قسمت ورودی بنا قرار دارد و سقف سربینه کاملا تخریب شده است و در این قسمت یک حوض در قسمت وسط واقع شده و فضاهایی جهت قراردادن لوازم حمام در زیر سکوها و تاقچه ها تعبیه شده است.
میاندر : فضای میاندر که بین سربینه و گرمخانه قرار دارد و بسیار باریک بوده و در قسمت انتهایی آن شواهد موجود نشان از وجود سرویس بهداشتی و فضای نظافت در آن ناحیه دارد.
گرمخانه : فضای گرمخانه به گونه ای است که دارای دو حوض می باشد که یکی آب گرم و دیگری شامل آب سرد بوده و در قسمت کف حمام سیستم گربه رو اجرا شده است.
در این قسمت از حمام از کاشیکاری استفاده شده و جنس کف این حمام از نوع آجرهای لعابدار با ملات شفته آهک است .
سقف این ناحیه به صورت گنبدی است و از ساروج برای اندود داخلی استفاده شده است ؛ همچنین برای تامین نور آن از نورگیرهایی که در سقف تعبیه شده (جامخانه)؛ استفاده میشده است.
تون حمام : دست یابی به فضای تون حمام از بیرون میسر بوده است که متصل به گربه رو های کف گرمخانه است.
سیستم تامین آب و دفع فاضلاب : سیستم تامین آب در بنا به این صورت بوده است که از طریق قرقره های چوبی آب را به بالا آورده و به مخزن آب هدایت کرده که در بنا تنبوشه های سفالی قرار داده شده که آب برای خزینه آبگرم در بالای تون حمام هدایت میشود و آب برای رسیدن به مخزن آب سرد از طریق تنبوشه های سفالی دور تا دور بنا را گشته تا وارد حوض آب سرد شود .
در حوض های آب سرد و آب گرم برای سرریز آب لوله هایی تعبیه شده است و کف حمام به گونه ای شیب بندی شده است که از کناره ورودی میاندر به چاه زیر میاندر ریخته میشود و در حوض وسط سربینه حفرهای است که آب داخل حوض به چاه رفته و شیب بندی کف سربینه به گونه ای است که به فضای دور حوض سربینه هدایت شده و وارد چاه جذبی میشده است.
نتیجه گیری
حمام ها به عنوان یکی از عناصر شاخص در هر شهر و روستا بوده اند و ارزش آنها با ورود اسلام به ایران چند برابر شد،به طوریکه پیروان این دین برای انجام امور دینی باید غسل ها مختلفی را انجام می دادند لذا حمام ها بیشتر در گذر بازارها و در نزدیکی مساجد قرار داشتند. در این میان خانواده های متمول در هر دوره ای مخصوصا دوران قاجار در کوشک یا خانه های خود حمام داشتند. خانه محمدتقی خان به عنوان تنها حمام باقیمانده در بافت تاریخی شهر املش بسیار حائز اهمیت است و سبک معماری آن قابل مقایسه با سایر حمام های موجود در استان گیلان می باشد.
فصلنامه: آوای املش
منابع و مآخذ
- پیرنیا،کریم؛1384، “آشنایی با معماری اسلامی ایران”،تدوین غلامحسین معماریان،چاپ اول،انتشارات سروش دانش،تهران.
- کیانی، محمدیوسف؛1389، “معماری ایران دوره اسلامی”،چاپ هشتم،انتشارات سمت،تهران.
- کیانی، محمدیوسف؛1388، “تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی”،چاپ یازدهم،انتشارات سمت،تهران.
- مصاحبه با آقای حبیب الله خان صوفی سیاوش
- مشاهدات و برداشت های میدانی نگارنده
