بقعه آقاسیدنصیربن امام موسی الکاظم علیه السلام در روستای چلارس شهر املش

اختصاصی/ صبح رانکوه- طاهره تراضی: سرزمین گیلان در ایران، ازنظر وفور بقاع متبرک نادراست. برخی از این بناها به علل گوناگون؛شرایط آب­وهوایی،زلزله،آتش­سوزی و نیزعلل سیاسی و اجتماعی بارها تخریب و تجدید بنا شدند. برخی در این تجدیدبنا و نوسازی شکل اصلی و قدیمی خود را ازدست داده­اند و به همین خاطر چگونگی معماری گذشته­شان برماروشن نیست.

1. معماری بقاع متبرکه شرق گیلان

سرزمین گیلان در ایران، ازنظر وفور بقاع متبرک نادراست. برخی از این بناها به علل گوناگون؛شرایط آب­وهوایی،زلزله،آتش­سوزی و نیزعلل سیاسی و اجتماعی بارها تخریب و تجدید بنا شدند. برخی در این تجدیدبنا و نوسازی شکل اصلی و قدیمی خود را ازدست داده­اند و به همین خاطر چگونگی معماری گذشته­شان برماروشن نیست. شیوه معماری بقاع گیلان کم­تر به شیوه معماری اماکن مقدس در سایرنقاط ایران شبیه است. این بناها در گیلان به لحاظ شکل ظاهری و مصالح ساختمانی با بناهای اطراف خود تفاوت چشم­گیری ندارند و در واقع فرم و شیوه معماری مسکونی را به­عاریت گرفته­اند. همان ایوان­ها،سقف­ها و تناسب­ها. تفاوت، تنها در تزیینات این بناهاست. سازه­ای متشکل از ستون­ها و تیرهای­چوبی که در مواردی در محل اتصال سرستون­ها تراش تزیینی نیز دارد. دیوارها با گل و چوب و یا خشت ساخته شده­اند و معمولا از چندضلع تشکیل می­شوند. سقف گنبدی و پوشش شیبدار روی آن مشابه معماری مساکن بومی است. ایوان­ها دارای ستون­های چهارسو با سرستون­های تراش- به­نام «کولگ»-است. لبه ایوان­ها از تکائیل تخته­ای درست شده که به آن «صراحی» می­گویند. سقف اغلب­شان واشان­کشی و پل­کوبی شده­اند و پوشش سقف در جلگه اکثرا سفال و در نواحی کوهستانی ورق­های نازک چوب(لت) می­باشد(تصویرشماره1).

در طراحی داخلی برخی­ از آن­ها، تاق­نماهایی وجود دارد که میان هریک از این اضلاع، تاقچه­ای بنا کرده­اندکه جای نگهداری کتاب و جزوات مقدس است. در بقاع متبرکه، اغلب صندوقی قبر را می­پوشاند. این صندوق­ها در گذشته چوبی بوده­اند و در بدنه آن­ها نقوشی دیده می­شد،تصاویری از فرشتگان و صحنه­هایی از وقایع کربلا و یا منظره­ای از معراج حضرت رسول اکرم(ص)(تصویرشماره2). متأسفانه بسیاری از این آثار که غیراز جایگاه مذهبی، از ارزش هنری نیز برخوردار بوده­اند، از صحن بقا دور شده­اند.

2. نقاشی­ دیواری بقاع متبرکه شرق گیلان

در گیلان بسیاری از اماکن مذهبی دارای نقاشی­های دیواری بوده­اند. این نقاشی­ها حاکی مصائب وارده به بر حسین­بن­علی(ع) و اهل­بیت در روز عاشورا هستند. متأسفانه، اینک براثر رطوبت و نم، گچ دیوارهای منقش فروریخته ودیوار بی­نقش به­جا مانده است. در مواردی برای بازسازی و تزیین دیوارها، رنگ سفید صافی را برروی دیوارهای پرنقش کشیده­اند و این آثار را مدفون کرده­اند. نقاشان بقاع، در همه حال پاکان را عین پاکی و پلیدان را درعین پلیدی به تصویر کشیدند. هر بیننده عادی با نگاهی گذرا براین دیوارنگاره­ها، خصوصا به واسطه رنگ تیره چهره­ها، به­راحتی پاکان را از ناپاکان، باز می­شناسد. دشمنان، بارنگ تیره صورت، یا حالتی که ایجاد وحشت می­کند به تصویر کشیده شده­اند(تصویرشماره3). حتی در مواردی برای تضعیف و نابه­کارنشان دادن دشمن، اسب وی نیز از نژاد پست به تصویر درآمده­است.

 اما چرا این تصاویر بر دیوار بقاع نقاشی شده­ اند؟

از گذشته در گیلان، دیوارهای داخلی و خارجی بقاع را با نقوش تزیینی می­آراستند. این دسته از نقوش تزیینی، پدیده­های اولیه­ی دیوارنگاره­های بقاع­اند. تصاویر بقاع گیلان، با شخصی که در آن مدفون است رابطه­­ای ندارد. نیز رابطه­ای بین نقاشی­ها، معماری و ساخت بنای بقعه وجود ندارد. وجود تصاویر مشترک در بقاع مختلف گویای این اصل است. تصاویر برحسب ضرورت بر دیوارهای این اماکن به نقش درآمده­ است. نقاش به میل و خواست خود، گاه تمام بنا و گاه قسمتی از آن را نقاشی کرده­است. آتچه برای نقاش از همه مهم­تر به نظر می­رسد یافتن جایی در دیوار است که دید بیشتری داشته باشد. با این همه،نقاش، به نقاشی دیوارهای بیرونی و درونی بقاع مبادرت ورزیده، و هیچ قیدوبندی را در اندازه کار خود نپذیرفته است.

3. بررسی بقعه آقاسیدنصیربن امام موسی الکاظم علیه السلام در روستای چلارس شهر املش

روستای چلارس در نزدیکی شهراملش؛ دارای یکی از این نوع بقاع می­باشد که طی سال­های اخیر با وجود تغییراتی که در ساختار معماری آن شکل گرفته اما هنوز نسبت به سایر بقاع این منطقه آثار بسیار ارزشمندی را دارا می­باشد. دکتر ستوده در کتاب ازآستارا تا استارباد، ج2،از وجود 42 بقعه در منطقه شرق گیلان(بیه پیش) صحبت می­کنند که دارای نقاشی دیواری می­باشند. اما امروزه تعدادبسیار اندکی از آنها باقی مانده که از نمونه­های بسیار شاخص این محدوده می­توان به بقعه چلارس اشاره نمود.

بنابرمشاهدات ایشان این بقعه این­چنین توصیف شده­است: بنای اصلی بقعه مربع و به ابعاد 430 سانتی­متر است. صندوقی مشبک چوبین به دازای 200 و پهنای 90 و بلندی 100 سانتی­متر دروسط بناست. سه طرف بقعه ایوان دارد. پهنای ایوان­جنوبی 180 و ایوان شرقی 190 و ایوان شمالی 220 سانتی­متر است. ایوان­ها دارای ستون و ستون­ها دارای سرستون است. سه­در ورودی بقعه در این ایوان­هاست. در ایوان شرقی مشبک و درهای ایوان­های جنوبی و شمالی تخته­ایست(تصاویرشماره4و5) .

جلوی ایوان­ها لتازه چوبین است. لبه بام سه پشته و سراسر بام بنا، سفال­سراست(تصویرشماره6).

برجداردیوارداخلی و طاقچه­های بقعه مجالسی از نقاشی­های مذهبی به شرح زیراست:

تمثال پیغمبردرحال معراج(تصویرشماره7)- ضامن­آهو که بر شتر سوار است(تصویرشماره8)- امام موسی­الکاظم در زندان(تصویرشماره9)- امام حسین با حضرت علی­اصغر در بغل او در صحرای کربلا(تصویرشماره10)- گودال قتلگاه و اجساد شهدای کربلا- حضرت زینب و سه تن از زنان که بر شتر سوارند و به شام می­روند(تصویرشماره11)- طفلان مسلم و حارث و حضرت امام حسن و امام حسین در دامان پیغمبر که هردو طرف این تمثال دو آهو رسم شده­است که به دو درخت بسته­اند.

دردرگاه سمت چپ دیوارشمالی گلدانی کشیده شده که دوپرنده دوطرف آن است. در ایوان­ها نیز مجالسی از این قبیل است: قیام مختار(تصویر12)-منظره جهنم- جنگ حضرت قاسم باازرق شامی(تصویر13)- تمثال حضرت عباس(تصویر14) و حضرت علی اکبرتصویر15.

این مجالس اشعاری از هفت­بند محتشم کاشانی­است. در میان این ابیات تاریخ 1342 قمری به چشم می­خورد. دوعلم نسبتا قدیمی مفرغی در این بقعه بود که بریکی «الله محمد علی مدد» و بردیگری «نصرمن­الله و فتح­قریب» مشبک­کاری شده­بود.

بنای بقعه در میان درختان للیکی،خوج، ون، آزاد، کوسه، بید، کهل، لی و یک اصله درخت کیش کهنسال است. اطراف بقعه کشتزارهای برنج است.

باتوجه به توضیحات مذکور طی دهه­های اخیر(حدود 4دهه از بازدید دکتر ستوده می­گذرد) تغییرات زیر دربنا ایجاد شده که بیشتر تغییراتی در کالبد معماری بنا می­باشد که به شرح زیراست:

در گذشته در سه طرف بقعه ایوان داشته(فضای نیمه­باز) که امروزه تمامی آن­ها(ایوان­ها) با مصالح جدید پرشده و تبدیل به یک فضای کاملا بسته شده­اند و تزییناتی که به صورت شیرسر در سرستون­های ایوان و سقف سه­پشته بقعه وجود داشت؛ امروزه دیگر شاهد آن نیستیم. همچنین مطابق نوشته­ای در داخل بقعه در تاریخ بیست­وهشتم تیرماه 1376 بازسازی و مرمت گردیده و حق­الزحمه آن صرف مخارج بقعه متبرکه شده است.

نتیجه­ گیری

باتوجه به اینکه شاهد آسیب­های عمده در معماری و نقاشی­های این نوع بقاع چه از طرف عوامل انسانی و عوامل طبیعی(مانند رطوبت) می­باشیم؛ لذا حفظ و نگهداری آن­ها اهمیت بسیاربالایی دارد. تعدادتصاویر به جای مانده از گذشته امروزه زیادنیستند و اگر آن­ها هم از بین بروند دیگر چیزی از فرهنگ تصویری دیواربقاع به­جای نخواهد ماند. مستندنگاری­ها(کتاب وعکس و…) نمی­تواند جای حضور در مقابل تصاویر بقاع را بگیرند. لذا همه افراد دست­اندرکار(مسئولان میراث فرهنگی،اداره اوقاف، هیئت امنای مساجد و متولی بقاع) باید در حفظ این میراث ارزشمند سهیم باشند.

منبع تصاویر:

1. سایت www.gilanchto.ir : (تصویرشماره1)
2. کتاب از آستاراتااستارباد دکترستوده جلد2 : (تصویر شماره6)
3. نگارنده : (سایرتصاویر)

منابع :

1. پاکباز،رویین؛1384، نقاشی ایران،انتشارات زرین و سیمین،تهران.
2. ستوده،منوچهر؛1351، از آستارا تا استارباد، وزارت فرهنگ و ارشاداسلامی،تهران.
3. عقابی، محمدمهدی؛1387، بناهای آرامگاهی، انتشارات حوزه هنری،تهران.
4. محمودی­نژاد،احمد؛ 1388، نقاشی­های دیواری بقعه­های گیلان، انتشارات فرهنگ ایلیا،رشت.