اختصاصی صبح رانکوه– دکتر ولی جهانی: در دامنه ی شمالی روستای تاریخی اُمام ، و در ارتفاع 1810 و 1490 متری سطح دریای آزاد، و در سطح شیب داری که مشرف بر مرکز روستا و رودخانه ی اُمام است، گورستان های باستانی لیارچاله و سرخ زیمی اُمام قرار دارند.
گورستان لیارچاله و سرخ زیمی اُمام: در دامنه ی شمالی روستای تاریخی اُمام ، و در ارتفاع 1810 و 1490 متری سطح دریای آزاد، و در سطح شیب داری که مشرف بر مرکز روستا و رودخانه ی اُمام است، گورستان های باستانی لیارچاله و سرخ زیمی اُمام قرار دارند.
این گورستان های در سال 1340 به سرپرستی شادروان محسن مقدم و معاونت زنده یاد علی حاکمی، شناسایی و گمانه زنی شد. سیف اله کامبخش فرد، محمود کردوانی، منوچهر ایمانی و محمود آرام در این گمانه زنی همکاری داشتند.
در مجموع 36 گور در اُمام کاوش شد. در دامنه ی شمالی، اغلب گورها بدون سنگ چین و به طور نامنظم ساخته شده بودد. کف گورها را با یک طبقه آهک پوشانده بودند. ظروف سفالی سیاه در بالا و پایین جسد به دست آمده است.
در دامنه ی جنوبی گورستان سرخ زیمی اُمام بیش از 18 تا 20 گور کاوش صورت گرفت. همگی این گورها متعلق به زنان بوده است. اشیای داخل این گورها ظروف و زیورآلات بودند. این گورستان ظاهرا مختص زنان بوده است. گورها در فاصله ی 2 متری از یکدیگر قرار داشتند و برخلاف گورهای دامنه ی شمالی (گورستان لیارچاله) سنگ چین منظم داشتند. اکثر گورها به صورت چهارچینه ای است و ابعاد منظمی داشته اند. ابعاد برخی از گورها این گونه بود: طول 200، عرض 80 و عمق 100 سانتی متر. این گورها را با لاشه سنگ، در کمال استحکام ساخته بودند و اجساد به صورت تاق باز دفن شده بودند. (کامبخش فرد: 1374، ص 19).
در گورهای دامنه ی شمالی که متعلق به مردان بوده است، از سنگ استفاده نشده است. بنابراین می توان ادعا نمود که رایج ترین گروهای دامنه ی شمالی، گورهایی از نوع حفره ای ساده بوده است و زنان برای اقوام مدفون شده اُمام ارزش و اعتبار خاصی داشتند. زنان روحیه ی جنگاوری داشته اند و برای ساخت گروهاشان حوصله و دقت بیشتری صرف می شده است. مشابه این گورها را می توان در گورستان های تماجان، بنه زمین، قلعه کوتی کوه پس و سایر مناطق هم جوار مشاهده نمود.
اشیای گورستان های باستانی اُمام ظروف سفالی اند، بیشتر کوزه و کاسه های آجری و خاکستری با بدنه ی مخروطی شکل که مشابه انها از گورستان های قلعه کوتی، لمه زمین مارلیک، تماجان، کلاک ، کافرستان و دیگر محوطه ها به دست آمده است (آبیار: ص 85)
در این گورستان اشیای مفرغی و آهنی کشف گردید. مفرغ بیشتر متعلق به اشیای تزیینی و آهن مربوط به اشیای و ابزار جنگی است. محسن مقدم قدمت گورهای اُمام را بین 1500 تا 1000 پ م می داند.
گورستان خوش خانی: در فاصله ی150 متری روستای خوش خانی و 2051 متری سطح دریای آزاد، بقایایی از قبور سنگ چین و حفره ای ساده به چشم می خورد، در این گورها حفاری غیر مجاز صورت گرفته است سطح گورستان پر از قلوه سنگ های گرد و تخته سنگ است. براثر تخریب در برخی جاها قطعات استخوان انسانی و سفالی پراکنده است.
برای جلوگیری از تخریب بیشتر و نیز برای پی بردن به فرهنگ و تمدن این منطقه، نیاز به کاوش باستان شناسی است تا بتوان به بازسازی فرهنگی این منطقه در ادوار گذشته دست زد. این گورستان همانند سایر گورستان های گیلان در سال 1382 در فهرست آثصار ملی کشور به ثبت رسید.
گورستان تماجان: این گورستان وسیع با گسترش شرقی- غربی در فاصله ی 200 متری شرق روستای تماجان و در مجاورت قریه ی ییلاقی اُمام و در 55 کیلومتری جنوب شهر املش و در کمرکش شیب تند کوه، در ارتفاع 1700 متری سطح دریا آزاد قرار دارد.
در این گورستان دفن اموات تابع قاعده نیست، تدفین اموات همراه با ابزار آلات جنگی بیانگر دلاوری و جنگجویی مردم آن سامان است. با توجه به اشیای به دست آمده از این گورستان می توان ارتباط مردمان این سامان را با نواحی سیلک کاشان و تالش حدس زد.
ارنی هرینگ در مورد گور شماره ی 14 تماجان می نویسد: «آرامگاه شماره ی 14 تماجان در عصر آهن I ساخته شده و بار دیگر در قرون 6 و 5 قبل از میلاد مورد استفاده قرار گرفته است» (هرینگ: ص 65).
قسمت عمده ی آثار این گورستان در بخش های شرقی و غربی به دست آمده است. به نظر می رسد این گورستان در ادوار مختلف محل سکونت و مرکز تجمع قومی از اقوام ماقبل تاریخ گیلان بوده و هنوز کیفیت فرهنگ و تمدن آنها برما مشخص نشده است. در سطح گورستان قبور بسیاری از دوره های مختلف باقی مانده است، بسیاری از آنها (بالغ بر 500 متر) را در سال های 1375 تا 1383 قاچاقچیان اشیای عتیقه تخریب نموده اند.
با توجه به کاوش های علمی و همچنین حفاری های غیر مجاز می توان سه نوع گور ر در سطح آن تشخیص داد:
1.گورهای حفره ای ساده (چاله تدفینی): این قبور به شکل گودال بیضی اند، هیچ گونه پوشش سنگی ندارند و کمترین قبور گورستان باستانی تماجان را تشکیل داده اند.
2.گورهای چهارچینه ای: در ساخت این قبور پس از ایجاد چاله تدفینی هر چهار ضلع دیواره ی گور را با تخته سنگ های کوهی، همراه با ملاط گل به طور منظم و مرتب چیده اند. این تخته سنگ ها را در فاصلهی 200 متری شمال گورستان تهیه می نمودند. با توجه به مشاهدات می توان حدس زد که بیشترین قبور این گورستان به صورت چهارچینه است. مشابه این قبور را می توان در گورستان های اُمام، بویه، کافرستان قلعه کوتی کوه پس، جاوید دشت کجید و … مشاهده نمود.
3.گورهای مدور: این گورها در عمق بیشتری نسبت به گورهای گورستان باستانی تماجان قرار دارند. به صورت سنگ چین های مدور و مانند کندوی عسل پیوسته به یکدیگر و حلقه حلقه اند. در ساخت این گورها از لایه سنگ و لاشه سنگ استفاده شده است.
روستای بویه
بویه از توابع دهستان سمام بخش رانکوه شهرستان املش در میان ارتفاعات البرز غربی گذشته ای بس درخشان دارد که غبار زمان آن را مستور و به بوته ی فراموشی سپرده است. در سده های نخستین اسلام و زمانی که خلفای بغداد در تدارک براندازی مذهب تشیع بودند پسران بویه ی ماهیگیر بر سرتاسر ایران و عراق استیلا یافتند و با قدرت خویش شیعه ی 12 امامی را مجدداً زنده نمودند و موجبات عمران و آبادانی بسیار را فراهم ساختند (اصلانی:1387، ص 3). اگر کمی به عقب تر برگردیم، در قرون پیش از اسلام ارتفاعات اشکور مهد تمدن های بسیاری بوده است که روستای تاریخی و گورستان های باستانی بسیاری است که با بررسی های و کاوش های باستان شناسی روشن کننده ی تاریخ درخشان منطقه خواهد بود.
آل بویه برآمدگان از سرزمین پرتنش و برخاستگان در روزگاری پرهیاهو هستند. سده ی چهارم ه.ق سده ی آشکار گشتن سرنوشت ایران پس از دوران چیرگی عرب های مسلمان بر ایران است و به راستی پس از برپاخیزی ایرانی ها طاهریان، صفاریان و سامانیان در سده ی سوم روشن کننده ی فردای ایران بودند.
اکنون پس از قرن ها روستای تاریخی بویه تنها یادگاری از خاستگاه اولیه آل بویه است، اما اثبات این مدعا نیازمند بررسی ها و پژوهش های گسترده ی باستان شناختی است.
گورستان باستانی بویه در ارتفاع 1460 متری سطح دریای آزاد قرار دارد و با شماره ی 10631 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این محوطه در فاصله ی حدود 1000 متر قبل از روستای بویه و بر دامنه ای رو به شرق و با شیبی نسبتاً تند واقع شده است به طوری که بخش هایی از این گورستان با جاده دسترسی روستاهای بویه و کشمکش به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است. بخش شرقی آن به درهی سرسبز و پوشیده از درختان فندق معروف به دوز دره (دزد دره) منتهی می شود و به دلیل کاوش گستره خان های صوفی املش در سال های قبل از انقلاب و نیز مستور بودن با درختان فندق کمتر مورد تعرض قرار گرفته است، اما بخش غربی آن، در دامنهی ای عاری از پوشش گیاهی و بعضاً پوشیده از بوته ها و درختچه ها واقع شده است و به دلیل فرسایش بیش از حد خاک و شسته شدن سطح آن بر اثر بارندگی های شدید زمینه را برای تحریف حفاران غیرمجاز و سوداگران اموال تاریخی فراهم نموده است، به طوری در برخی از قسمت های محوطه سنگ های سقف بعضی از قبور نمایان است و یا با حداقل خاک برداری معماری یک گور مشخص می گردد.
تمامی این موارد دست به دست هم داده اند تا این محوطه ی گورستانی مورد تعرض غیر مجاز قرار گیرد. وسعت زیاد این گورستان و دسترسی آسان و همچنین عدم امکان حفاظت ویژه از آن باعث گردید تا زمینه جهت کاوش اضطراری محوطه ی مورد نظر مهیا گردد.
در کاوش ها و مطالعات باستان شناختی در گورستان باستانی بویه در مجموع چهارگونه معماری قبور شناسایی شده است: 1. گورهای چهارچینه ای 2. حفره ای ساده 3. پشته سنگی 4. گورهای خمره ای.
شیوه های تدفین در گورستان باستانی بویه
همان طوری که در ایران از هزاره ی چهارم تا نیمه ی اول هزاره اول پ.م احترام به ارواح یکی از ارکان اصلی مذهب اقوام باستانی بوده است در کوهپایه ها و کوهستان های شهرستان های املش این رسم زمان بیشتری دوام داشت و تا قرن سوم هـ. ق بر این پایه استوار بوده است. طرز تدفین اموات تا این زمان تقریباً به یک نحو ادامه داشت. مطالعه در آیین و عقاید قدیم اقوام آرایی در مورد پرستش خدایان متعدد ما را به بعضی نقاط تاریک و مشابه رسوم مذهبی ساکنین این منطقه آشنا می سازد. با توجه به قبور به دست آمده می توان این احتمال را داد که اهالی بویه در دوره ی پیش از تاریخ و آغاز تاریخی به جهانی دیگر یا دنیای واپسین معتقد بودند و به همین منظور همراه مرده اشیا و ملزوماتی را دفن می کردند. به درستی مشخص نیست که اهالی بویه به مبدأ خاص به عنوان خالق هستی اعتقاد داشته اند و یا خدا و خدایانی را می پرستیدند و اینکه چه چیزی برایشان جنبه ی تقدس و الوهیت داشته است، ولی با توجه به جهات تدفین، احتمالاً مهر پرستی رواج داشته است،ولی با توجه به جهات تدفین، احتمالاً مهرپرستی رواج داشته است و در فصول و ساعات مختلف روز و مناسب با سمت تابش خورشید جهات تدفین نیز متغیر بوده است. شاید با احتمال و براساس شواهد موجود و مقایسه با نقاط باستانی دیگر بتوان گفت که بوییان باستان به نوعی خورشید را ستایش می کرده اند و برای آن احترام و یا تقدس قائل بوده اند (صدر کبیر و همرنگ: 1368، ص 61 چاپ نشده).
جهت گروها در گورستان بویه به صورت جنوب غربی و شمال شرقی، شمالی جنوبی و جنوبی شمالی هستند.
بعضی از گورها در گورستان بویه فاقد اسکلت هستند به طوری که از نظر ساختار گورسازی تمامی مسائل در آنها رعایت شده بود و حتی سفالینه ها و اشیا تزیینی در جای خود قرار داشتند اما از اسکلت متوفی خبری نبود. جالب آنکه همه ی این گورها از نوع حفره ای ساده اند و در نزدیکی هم قرار دارند. البته تعداید گور چهارچینه ای نیز فاقد اسکلت بودند اما ممکن است آنها بر اثر کاوش غیرمجاز دچار این حالت شده باشند اما در گورهای حفره ای هیچ گونه علائمی از دستبرد و تعدی سوداگران اموال تاریخی مشاهده نمی شود.
دلیل خالی از اسکلت بودن این گورها قابل تأمل و برری است. شاید نوعی پیش خرید منزل آخرت بوده است و صاحب آن بر اثر مهاجرت یا شرکت در جنگ و یا … در جای دیگری از دنیا رفته است. دستیابی به پاسخ این پرسش نیازمند بررسی و کاوش بیشتر و کشف گورهای احتمالی است که امیدواریم با انجام این مهم یکی از جالب ترین و سرّی ترین مسائل زندگی بشر در هزاره های پیش از میلاد کشف گردد (اصلانی: 1387، چاپ نشده
