اختصاصی صبح رانکوه- دکتر ولی جهانی: محوطه زرنشین بویه در فاصله ی تقریبی 1 کیلومتری روستای بویه در زمینی که شیب آن از شمال به جنوب گسترش دارد، در ارتفاع 1476 متر از سطح دریا، در مکانی پوشیده از مزارع گندم ، جو و درختان فندق قرار دارد.
محوطه ی زرنشین بویه: این محوطه در فاصله ی تقریبی 1 کیلومتری روستای بویه در زمینی که شیب آن از شمال به جنوب گسترش دارد، در ارتفاع 1476 متر از سطح دریا، در مکانی پوشیده از مزارع گندم ، جو و درختان فندق قرار دارد.
وسعت تقریبی محوطه 3 هکتار است، ولی گسترش آن شمالی – جنوبی است. گورستان بزرگ گردنه سر در شمال آن قرار دارد و شیب تند محوطه به سمت جنوب است. در سطح محوطه بقایایی از سفالینه های قرمز، خاکستری و نخودی که اکثراً قلمزنی بوده اند، مشاهده می شود. قدمت این محوطه به دوره های ترایخی و اسلامی می رسد. این محوطه باستانی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
محوطه دیلمان خونن سر: این محوطه با مساحت 2 هکتار در فاصله ی 500 متری غرب روستای بویه بر روی یک تراس نسبتاً شیب دار قرار دارد. محوطه ی باستانی زرنشین در شمال دره ی بویه واقع شده است.
طبقه گفته ی اهالی، خونن سر مکانی است که خانه های کوچک گلی دیلمانی ها در آن قرارداشت. گسترش این محوطه شمالی- جنوبی است. محوطه با شیب تند به سمت دره ی بویه در امتداد است. از محوطه سفال های قرمز (لبه ، بدنه و کف) با نقوش پیچاپچ زنجیروار و هندسی به دست آمده است. قدمت این محوطه به دوره ی پیش از اسلام و اسلامی می رسد.
محوطه ی تلاسر بویه:
در فاصله ی 400 متری روستای بویه و در ارتفاع 1400 متری سطح دریا بقایایی از یک محوطه ی باستانی که سطح آن پوشیده از سفالینه های گوناگون است، به چشم می خورد.
مردم به محوطه ی تلاسر[2]، بویه می گویند. محوطه ی تاریخی دیلمان خونن سر در شرق تپه ی باستانی کوته سر در غرب آن قرار دارد. در شمال آن کوه صخره ای و در جنوب آن دره ی بویه قرار دارد.
در بین محوطه ی تاریخی تلاسر و دیلمان خونن سر، آبراهه ای هست. این آبراهه دو محوطه را از یکدیگر جدا می کند و به نظر می رسد محوطه ی تاریخی تلاسر و دیلمان خونن سر، در گذشته یک مجموعه بوده است. سطح آن را مزارع گندم و جو و همچنین مراتع تشکیل می دهد. این محوطه می بایست محل سکونت قومی از اقوام مقابل تاریخی ایران باشد. دستیابی به اطلاعات دقیق تر و کامل تر نیازمند گمانه زنی و کاوش و بررسی فشرده تر این محوطه ی باستانیاست.
محوطه ی 19 کیا:این محوطه ی باستانی وسیع، در سمت چپ جاده کجید به تماجان، در ارتفاع 1576 متری سطح دریا قرار دارد. زمین های این منطقه به «19 کیا» شهرت دارند. نام محوطه برگرفته از نام بقعه ای است که در مرکز آن قرار دارد. این محوطه از ضلع غربی به اسل بره، از شرق به 19 کیا، از شمال تا کناره دره و از جنوب به باغات فندق منتهی گشته است.
تان قدیمی اسل برده نام می برد ولی در هنگام بازدید هیأت ، آثاری از گورستان باستانی مشخص نبود. در گوشه و کنار این محوطه ی باستانی حفاری های غیر مجاز فراوانی صورت پذیرفته که در لابه لای آنها بقایایی از قطعات سفالینه های لعاب دار و بی لعاب و همچنین پی ساختمان های قدیمی مشاهده می شود، جاده ی کجید به تماجان از وسط محوطه گذشته و آن را به دو نیم تقسیم کرده است. در دیوارهای این جاده آثاری از سفالینه، پی ساختمان ها و قبور دوره ی اسلامی مشخص است. محوطه ی باستانی 19 کیا محوطه ی وسعی متعقل به دوره ی اسلامی است که هم زمان با حکومت سادات کیایی در مناطق سر تربت و شهر سمام مرکز ییلاقی بوده است. قطعات سفالینه های به دست آمده در سطح این محوطه قابل مقایسه با سفالینه های به دست آمده در محوطه های باستانی شهر سمام و سرتربت است.
محوطه ی گاره سراسک: این محوطه در شمال روستای اسک در ارتفاع 1342 متری سطح دریا، با وسعت حدود 3 هکتار قرار دارد. این محوطه مرتع و خصوصی است.
راه دسترسی به آن از شمال روستای اسک و با جاده مالرو است. بقایایی از آثار معماری و سفال های خشن و ظریف در روی محوطه پراکنده است. سفال های ظریف دارای پخت کامل با تمپر ماسه بادی است.
محوطه ی زازل: در فاصله ی 100 متری جنوب جاده و شرق تپه ی باستانی سفید کر در ارتفاع 1383 متری سطح دریا، بقایایی از خانه های تخریب شده و قطعات سفالینه های مربوط به ادوار مختلف وجود دارد این محوطه را زازل نام گذاری کرده اند.
جاده زازل به لله جار محوطه را به دو قسمت تقسیم کرده است. در بُرش جاده بقایایی از قطعات سفالینه های قرمز رنگ، کاملاً قابل رؤیت است. در سمت غرب محوطه، خانه های مخروبه ی روستای زازل قرار دارند و در حال حاضر کسی در این روستا سکونت ندارد. بعد از زلزله ی سال 1369 روستا به کلی تخریب گردید و مردم به روستای ملکوت مهاجرت کردند.
محوطه ی غیاث آباد: این محوطه در فاصله ی تقریب ی500 متری جنوب غربی روستای مربو در ارتفاع 1311 متری سطح دریا در محوطه ای باز به وسعت 5 هکتار قرار دارد.
این محوطه از شمال به روستای شیه، از شرق به گورستان بزرگ غیاث آباد و از غرب به روستای گولک منتهی می شود. در بخش های شمالی، جنوبی و غربی محوطه گندم و جو کشت می شود. در بخش شرقی آن درختان فندق، گردو و همچنین مزارع گندم و جو قرار دارد.
آثار و بقایایی از پی ساختمان های قدیمی در شمال محوطه مشاهده می گردد، در فاصله ی 200 متری غرب محوطه، گورستان باستانی و بقایای معماری قلوه سنگ های ساختمانی دیده می شود. در سطح محوطه قطعاتی از سفالینه های قرمز و استخوان انسانی پراکنده است. وسعت این محوطه مبین مسکونی بودن آن در ادوار مختلف پیش از تاریخ تا دوران اسلامی است.
محوطه ی شیرچاک: این محوطه ی باستانی در شمال اُمام شمال غربی تماجان قرار دارد. این محوطه از شمال به کوه، از جنوب به روا چشمه، از شرق به گورستان تاریخی شیرچاک و از غرب به کوه محدود می شود. جهت محوطه، شمالی- جنوبی است. طول آن 350 و عرض آن 200 متر است. در تمام محدوده های اطراف محوطه قطعات سفالینه های قرمز به دست آمده است. طبق گفته ی اهالی در هنگامی پی کنی ساختمان در این محوطه تعدادی کوزه های سفالی سیاه رنگ دیده شده است.
محوطه ی چشمه ی لوزان : چشمه ی تاریخی لوزان در فاصله ی 65 کیلومتری شهرستان املش و در 5 کیلومتری روستای شهر سمام، در مسیر قدیمی جاده ی چاک دشت به سرتربت اُمام، در ارتفاع 2160 متری سطح دریا قرار دارد.
در دوران کیاییان، آب این چشمه را با تنبوشه های سفالی به مزارع گندم و باغ های فندق و حمام قدیمی شهر سمام می رساندند. این چشمه آب بسیار سبکی دارد و تفرجگاه مردم منطقه است. در اطراف چشمه به جز چند قطعه سفال قرمز مربوط به دوران قاجار و پهلوی که احتمالاً چوپانان به این ناحیه آورده اند. چیزی مشاهده نگردید. با توجه به این که در 3 کیلومتری سمت پایین آن گورستان های پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی و محوطه ی مسکونی وجود داشته، ساکنان این منطقه از آب این چشمه استفاده می نموده اند.
محوطه ی شهر سمام: بقایای این محوطه ی باستانی وسیع به همراه یک استخر قدیمی در فاصله ی تقریبی 1000 متری جنوب روستای شهر سمام، 1000 متری جنوب غربی روستیا هلوچاله 800 متری شرق روستای اسپیجار، در ارتفاع 1773 متری سطح آب های دریای آزاد قرار دارد.
در غرب این محوطه ی باستانی روستای باباجان، در شرق آن روستای هلوچاله، و در شمال آن مراد علی تله قرار دارد. بخشی از محوطه بر اثر احداث جاده ی شهر سمام به اربودار دشت و بخشی دیگر از آن بر اثر احداث جاده ی شهر سمام به بابجان دره دو نیم شده است. برش جاده، بقایایی از پی ساختمان های قدیمی، مسیر آب رسانی، قبرستان اسلامی و همچنین تنورهای قدیمی را نمایان کرده بود.
طول محوطه 1000 متر و عرض آن 500 متر است. سطح محوطه پر از پاره سفالینه های مربوط به ادوار مختلف دوره ی اسلامی از بدنه، کف، لبه، لوله و پایه به رنگ های قرمز با لعاب های زرد قهوه ای و فیروزه ای است. در مرکز این محوطه بقایایی از یک استخر قدیمی مشاهده می شود. اهالی به این مکان استخر می گویند. نام استخر یادآور عمران و آبادانی این منطقه در دوره ی سادات کیایی است. اکنون استخر خشک گردیده و داخل آن علف رشد کرده است. در بعضی قسمتهای این استخر چشمه های آب در جریان است. اهالی روستای شهر سمام از آب این چشمه برای آبیاری باغ های فندق و مزارع گندم و جو استفاده می کنند.
با توجه با سناد به دست آمده، قدمت این محوطه ی باستانی به دوره ی صفویه می رسد. تا اواخر دوره ی صفویه، این منطقه رونق اقتصادی خوبی داشته است، بعد از آن یکباره تخریب شد و اُمام مرکز ییلاقی خوانین شهر املش شد.
[1].عصر آهن به 3 دوره تقسیم می شود: عصر آهن I (3200-3500)، عصر آهن II (800-3200) و عصر آهن III (550-800)
[2].«تلا» در گیلکی شرق گیلان (کوهستان ها) به معنی سنگ و «سر» یعنی بالاست، «تلاسر» یعنی بالای سنگ.
