اختصاصی صبح رانکوه- دکتر ولی جهانی: براساس بررسی ها و کاوش های انجام شده در حوزه ی فرهنگی املش، 200 اثر تاریخی کشف وثبت گردیده است. حوزه ی فرهنگی املش در گذشته دارای استقرارهای کهن مربوط به ادوار مختلف بوده ودر دوره ی اسلامی از قدرت و شوکت خاصی برخوردار بوده است. آثار وبقایای به جا مانده از شهرهای تیمجان و شهر سمام که تختگاه سلطنتی قشلاقی و ییلاقی سادات کیایی بوده از اهمیت و اعتبار ویژه ای برخوردار است.
بافتهای روستایی
روستاهای اُمام: اُمام دهی است از دهستان سمام که در 75 کیلومتری شهر املش قرار دارد و دارای 63خانوار و 223 نفر جمعیت است. این ده بسیار زیبا، در میان درختان فندق و گردو قرار گرفته است. این ده از اواخر صفویه تا سال های 1356-1357 مرکز خوانین شهرستان املش بوده است.دره ای که از وسط روستا گذشته، بافت قدیمی آن را به دو قسمت تقسیم کرده است. اکثر خانه های روستای اُمام دو اشکوبه اند و از قسمت های زیرین طبقه ی تحتانی برای انبار کردن علوفه یاوسایل مورد نیاز زندگی و گاه آشپزی استفاده می شود.
بستری که خانه ها بر روی آن احداث شده، سنگی و بسیار سخت است. این کار دشواری کار سازندگان را در پی کنی وایجاد شالوده ی خانه ها می رساند. استفاده از مصالح موجود درمحل از دیگر ویژگی های ساختمان هاست.
روستاهای تاریخی اُمام به دلیل داشتن آثار معماری سنتی و خشتی آجری می تواند هسته ی علمی مطالعات پژوهشی درباره ی آثار خشتی و آجری باشد.
روستای کجید: روستای کجید در 65 کیلومتری شهرستان املش قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 50دره 07 دقیقه ثانیه عرض شمالی و 36 درجه 53 دقیقه 28 ثانیه و در ارتفاع 1600 متری سطح دریا واقع شده است. این روستا در حال حاضر مرکز دهستان کجید و در کنار یکی از شاخه های چاکرود بنا شده است. چاکرود از دامنه های شمالی دلفک سرچشمه می گیرد و در دولی بره به پلرود می پیوندد. بر کنار شاخه ای که دهکده ی کجید برپاست، دهکده های مطلا کوه، سیاسل،تارش و شوک و دنبال هم بر کنار همان شاخه قرار دارند.
منوچهر ستوده درباره ی کجید می نویسد: « دهکده ی کجید قدیمی و آبادان است ولی در خود دهکده به آثار تاریخی بسیار قدیمی برنخوردم.قدمت بنای مسد و مدرسهی دهکده بیش از صد و پنجاه سال نیست.این مسجد ده متر درازا و هفت متر و نیم پهنا دارد.فیلپایی چوبین که پایین و بالای آن چهار سو،وسط آن هشت ضلعی دو به دو برابر است و … بر یکی از ستون های غربی که روزی ستون ایوان بوده و امروز داخل دیوار مسجد است، این عبارت خوانده شد. عمل صفرعلی وغلامعلی فی شهر جمادی الاول فی سنه تزکیه است این مطابق سنۀ 1256 مقابل در ورودی مسجد مدرسه ی قدیمی است که تا چندی طلاب علوم دینی در آن به تحصیل مشغول بوده اند. درحال حاضر مسجد مزبوردر اثرآتش سوزیکه در روستای کجید روی داده بود، به کلی تخریب وبه جای آن مسجد نو ساختند و مکتب خانه ومدرسه ی علمیه کلاً تخریب گردیدندوگورستان قدیمی کجید در اثرا حداث جاده از بین رفته و به جای آنها ساختمان های دهداری و ساختمان بهداشت بنا نهاده اند (ج2، صص 342- 345).
روستای شهر سمام :
دهکده ی ییلاقی و کوهستانی شهر سمام واقع در 68 کیلومتری شهرستان املش بخش رانکوه از توابع دهستان کجید و در 5 کیلومتری روستای اُمام قرار دارد. شهر سمام در گذشته مرکز ییلاقی سلسله کیایی لاهیجان بوده است. سید ظهیرالدین مرعشی در کتاب گیلان و دیلمستان درباره ی عمران و آبادی شهر سمام می نویسد: « سید محمد کیا در سالهای 817- 818 بنیاد عمارت دیلمستان کردند ودر ناحیه شوک به موضعی که مشهور است به سمام استاد اجل پیرعلی بنا را به سرکار داشته، قلعه مرغوبی از خشت پخته بفرمودند ساخت وطویله های اسبان و ایوان خانه ها به انتها رسانیدند. آنچه از ضروریات بود، از هر نوع عمارت جهت ملازمان و نوکران و سپه سالاران گیل و دیلم تمام فرمودند کرد و آن مقام را تخت ییلاق خود گردانیدند» (صص 144، 145)، رابینو درباره ی شهر سمام چنین نوشته است: «دهکده ی کوچکی است در نیم فرسخی شرق اُمام، در دامنه ی غربی کوهی قرار دارد. آب شهر سمام به دره عمیقی در مغرب این محل می ریزد، و سپس به چاکرود متصل می شود» (ص 368). میر ظهیرالدین می نویسد: «سید رضی کیا والی به پیش قصری از آجر با دیوان خانه و محل اسبان نزدیک شوییک در محلی که به نام سمام بود ساخت و این محل بعدها مرکز و شهر اصلی ییلاق شد» (ستود: ص 343).
محل اصلی قصر ییلاقی شهر سمام و آنچه از آن به جای است:
منوچهر ستوده درباره ی شهر سمام و سرتربت می نویسد: «شهر سمام و سرتربت میان دهکده های کجید، تماجان، اربودار د شت، کرفکش، هلوچاله، کام کوه والا کلنگاه قرار دارد. میان قصر ییلاقی شهر سمام آثار خرابه زیاد امروز دیده می شود. پاره های آجر و سفال شکسته، در این دامنه که شیب آن بوده است،نمایان است. آثار استخر و منبع آب نیز باقی است و مسیر گنک ها (تنبوشه ها) نیز روشن است. (ج2، ص 343).
روستای شیرچاک: شیرچاک در فاصله ی 58 کیلومتری بخش رحیم آباد و 77 کیلومتری شهر املش، در منطقه ی کوهستانی بخش رانکوه و در ارتفاع 2000 متری سطح دریاهای آزاد قرار دارد. کوه ناتشکوه در 4 کیلومتری شرق روستا واقع شده است. روستا در زمستان های پوشیده از برف و در بهار و تابستان معتدل و مرطوب است. در پاییز و زمستان به دلیل شرایط جوی افراد کمی در این منطقه سکونت دارند.
راه دسترسی به روستا جاده رحیم آباد به گرمابدشت، پس از پشت سر گذاشتن روستاهای زیاز، آغوز کندسر، شوک، دیماجانکش، بهارکش، سیاه کوه و مالس چال است. راه دیگر آن ازجاده املش به بلوردکان است که پس از پشت سر گذاشتن روستاهای کل چال، خسیل دشت، هلو دشت، بهارکش، سیاه کوه و مالس چال به روستای تاریخی شیرچاک می رسد.
روستای شیرچاک دارای بافت معماری سنتی است. اغلب خانه های این روستا با سنگ و ملاط گل ساخته شده و سقف آن لت پوش و شیروانی است. روستای شیرچاک از روستاهای آباد و پرجمعیت دهستان سمام است و در گذشته از رونق اقتصادی و فرهنگی بسیار خوبی برخوردار بوده است. اهالی روستا به زبان گلیکی صحبت می کنند. دین آنها اسلام و مذهب شان شیعه است. کار و پیشه ی مردم این دیار دامداری وکشاورزی است. اسکان در این روستا فصلی و ساکنین آن فقط به مدت 3 ماه (فصل تابستان) در این منطقه سکونت دارند. روستای شیرچاک در حال حاضر نیمه مخروبه است و اکثر ساکنان آن کوچ کرده اند. شواهد و قراین در محوطه ی باستانی شیرچاک، گورستان باستانی آستانه کند، محوطه و مرتع تاریخی بالم بر، بابا ملحود و محوطه ی تاریخی لوطی مالگاه که در فهرست آثار فرهنگی- تاریخی کشور به ثبت رسیده اند، حکایت از شکوه، عظمت، عمران و آبادی این روستا در گذشت ه دارد.
