اختصاصی صبح رانکوه– طاهره تراضی: افت تاریخی شهرستان املش با دارا بودن بناهایی باارزش از دوران قاجار؛ یکی از شاخصترین بافتهای تاریخی در شمال کشور محسوب میگردد. خانههای قاجاری با ویژگیهای معماری خاص خود، نشان از گذشته غنی معماری در این شهر دارند. یکی از باارزشترین بناهای این بافت خانه احمدعلی خان صوفی سیاوش میباشد که امروزه به اسم برادران صوفی به ثبت آثارملی رسیده است.
- معرفی بنا
بافت تاریخی شهرستان املش با دارا بودن بناهایی باارزش از دوران قاجار؛ یکی از شاخصترین بافتهای تاریخی در شمال کشور محسوب میگردد. خانههای قاجاری با ویژگیهای معماری خاص خود، نشان از گذشته غنی معماری در این شهر دارند. یکی از باارزشترین بناهای این بافت خانه احمدعلی خان صوفی سیاوش میباشد که امروزه به اسم برادران صوفی به ثبت آثارملی رسیده است(تصویر شماره 1). ساخت این بنا در زمان آقاکریم خان صوفی سیاوش آغازگشته و در زمان آقا حسین خان به اتمام رسیده است. باتوجه به ویژگیهای معماری و ساختار بنا میتوان قدمت این بنا را به اواسط دوران قاجار نسبت داد.
این بنا در محله سرچور املش در زمینی به مساحت 4000 مترمربع قرارگرفته که زیربنای خود خانه 600 مترمربع میباشد. دسترسی اصلی بنا در ضلع شمالی؛ و دسترسیهای فرعی در ضلعهای شرقی و جنوبی واقع شدهاند(تصویرشماره2). این بنا در دوطبقه بر روی کرسی ساخته شده و به دلیل اجرا با مصالح بنایی بیشتر عناصر سازنده بنا نقش سازهای دارند و انتقال دهنده بار سقف به پی و در نهایت زمین می باشند.
. بررسی معماری بنا
در این قسمت به بررسی عناصری در بنا میپردازیم که در شکلگیری و کالبد آن نقش بسیار مؤثری دارند. این عناصر بشرح زیر میباشند:
- پی و کرسیچینی: این بنا بر روی پی نواری به ارتفاع و پهنای نیم متر از سنگ لاشه احداث شده است. کرسی آجری به ارتفاع نیم متر برروی پی قراردارد و تمامی نیروهای وارده از طرف سقف و جرزها ی بنا توسط آنها به زمین منتقل می شوند.
- جرزها: در اجرای جرزها از آجر با ملات گل و آهک استفاده شده است. ضخامت جرزها بین 80 سانتیمتر تا 1 متر متغیر است. این ضخامت بالا علاوه بر مقاومت در مقابل بارهای وارده عایق حرارتی و صوتی بسیار خوبی بوده است. تمامی بارهای مرده و زنده طبقات و بام از طریق تیرهای چوبی افقی بر روی جرزها و سپس از طریق جرزها به پی و از آن به زمین منتقل میشوند(تصویر شماره 3).
در اتاق نشیمن و شکمدریده(در طبقه دوم و ضلع شرقی بنا قراردارند)شاهر تزئینات گچبری و نقاشی بسیار زیبایی بر روی دیوارها هستیم. از نقوش بکاررفته در گچبریها میتوان به نقوش نیمه برجسته با طرحهای اسلیمی، شکل گل وبوته، پرندگان و فرشتگان بالدار اشاره کرد که در دورسقف، شومینه و به شکل تندیسهای تزئینی روی دیوار اجرا شدهاند(تصاویر شماره 7-4). این نوع گچبری از نوع برهشته و به سبک کشتهبری میباشد.
از تکنیک نقاشی نیز در قسمت ازاره فضاهای مذکور(اتاقهای شاهنشین و شکم دیده) استفاده شده که از فرم و رنگ های بکاررفته در آن(استفاده از رنگ های گرم) می توان به اواخر دوران قاجار نسبت داد. (تصویر شماره 8).
- کفسازی: به طورکلی کفسازی در طبقات به صورت تخته کوبی بر روی تیرریزیها بوده است و در قسمت محوطه بنا با استفاده از سنگ قلوه کلیه محوطه را سنگفرش کردهاند(تصویر شماره9).
- پوشش سقف و بام: پوشش بام در این بنا مانند سایر خانههای تاریخی موجود در بافت به صورت شیبدار و با پوشش سفال میباشد. نیروی وزن و نیروهای جانبی وارده به سقف از طریق اعضاء افقی و مورب سقف جذب شده و از طریق اعضاء قائم و مورب به جرزهای بنا و سپس به پی و زمین منتقل میشوند(تصویر شماره10).
قدمت سقفهای سفالپوش کمتر از لتپوش میباشد. اما در بناهای مهم و شاخص در گذشته حتما از این نوع پوشش در شمال کشور استفاده میکردند. آنچه که در پوشش سفال اهمیت فراوانی قبل از اجرا دارد؛ زیرسازی صحیح آن میباشد که به اصطلاح ترکهبندی نامیده میشود. با تمامی زیباییها و محاسنی که سفال دارد چون اتصال محکمی بین آنها با ترکه وجود نداشته این احتمال میرود که بادهای شدید کنده شود. همچنین وزن بالای آنها غالبا سنگینی بارسقف را به همراه دارد(تصویر شماره 11).
برای پوشش سقف در اتاقها از تکنیک تختهکوبی استفاده شده که علاوه بر پوشش با ایجاد طرحهای هندسی و رنگ روی آنها به عنوان تزئینات چوبی خانه نیز به شمار میآیند(تصاویر شماره 12و13).
.پله: مصالح بکاررفته در پلههای داخلی و خارج خانه به یک صورت است و تنها شرایط اقلیمی موجب تفاوت در پوشش آنها شده است. حجم و ساختار کلی پلهها با آجر احداث شده و پله های داخلی باریک و در میان دو جرز محکم قرار گرفتهاند. پوشش این پلهها در لبهها با چوب چهارتراش و در کف با کاشی میباشد(تصویر شماره 14). اما پلههای ایوان شمالی و شرقی دچار فرسایش شده و تغییراتی در پوشش آنها صورت گرفته است.
- بازشوها(دروپنجره): تمامی دروپنجرههای این بنا از جنس چوب می باشد و به دلیل ظرافت در اجرا و تکنیک ساخت میتوان آنها را به لحاظ شکل ظاهری و فرم چند دسته تقسیمبندی نمود. برای نمونه یکی از زیباترین قسمتهای بنا ارسیهای اتاق شاهنشین و اتاق ضلع شمالی بنا میباشند که با شیشههای رنگی، زیبایی خاصی در عین سادگی به فضا بخشیدهاند(تصویر شماره 15).
- نرده: نرده های این بنا همانند دروپنجرهها از جنس چوب میباشند و با رتفاع 70 سانتیمتری به عنوان جان پناه بسیار مناسب برای اطراف بالکنها و پلههای داخلی هستند(تصاویر شماره 16و 17). این نردهها با سادگی که در فرم و تکنیک اجرا دارند نشانهای از ساده زیستی در معماری بومی منطقه هستند.
با توجه به ویژگیهای معماری اثر باید این نکته را در نظر گرفت که عوامل طبیعی(مانند رطوبتهای صعودی و نزولی، عوامل بیولوژیکی و…)، عوامل انسانی(مدیریتهای نادرست در کشورهای جهان سوم، دخل و تصرف و الحاقات نامناسب و…) موجب گشته که این بنای باارزش دچارآسیبهایی چون فرسودگی در نما، خستگی ملات و مصالح، ترکهای زنده و فعال، سنگسنی بار سقف، پوسیدگی چوبهای بام و… گردد. لذا انتظار میرود برای جلوگیری از آسیبهای جدیتر در آینده و حفظ این بنای باارزش اقداماتی در راستای حفاظت اضطراری از بنا مانند شمعبندی و تنگگذاری برای قسمتهایی که از حالت تعادل خارج شده، شاهدگذاری در قسمتهای ترکخورده، پاکسازی محوطه و… صورت پذیرد تا با شناخت و مطالعه دقیق از ساختاربنا و آسیبشناسی آن، طرح مرمت بسیاردقیقی ارائه و اجرا گردد.
منابع:
- اداره میراث فرهنگی شهرستان املش
- آرشیو عکاسی آقای امانالله امیرپور
- پرونده ثبتی اثر
- مصاحبه با خانم صفورا صوفی سیاوش
- مرکز اسناد دانشکده هنر و معماری دانشگاه باهنرکرمان – پروژه طرح مرمت آقای امیری
