روستای بويه از توابع دهستان سمام از بخش رانكوه شهرستان املش، در ميان ارتفاعات البرز غربي، گذشتهاي بس درخشان دارد كه غبار زمان آن را مستور و به بوته فراموشي سپرده است.
صبح رانکوه-دکتر ولی جهانی: در سده هاي نخستين اسلام و زماني كه خلفاي بغداد در تدارك براندازي مذهب تشيع بودند، پسران بويه ي ماهيگير بر سرتاسر ايران و عراق استيلا يافته و با قدرت خويش، شيعه ي 12 امامي را مجدداً زنده نموده و موجبات عمران و آباداني بسياري را فراهم ساختنداگر كمي به عقب تر برگرديم، در قرون پيش از اسلام، ارتفاعات اشكور مهد تمدنهاي بسياري بوده است كه روستاي تاريخي بويه نيز از اين مهم جدا نيست. گواه اين مدعا محوطه هاي تاريخي و گورستانهاي باستاني بسياري است كه با بررسيها و كاوشهاي باستان‌شناسي، روشن كننده ي تاريخ درخشان منطقه خواهد بود.محوطهي گورستاني بويه با شمارهي 10631 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است. جادهي دسترسي روستاهاي بويه و كشمش با گذر از ميان اين گورستان آن را به دو قسمت شرقي و غربي تقسيم نموده است.
معرفي محوطه‌هاي باستاني بويه
امامزاده بويه: اين امامزاده در فاصله 150 متري جنوب بويه از توابع دهستان سمام بخش رانکوه املش و در دامنه کوه مستان سر، و در داخل گورستان اسلامي، بقايايي از بناي امامزاده جلوه نمايي مي‌کند، که بنام امامزاده بويه شهرت دارد. روستاي بويه در سمت شمال آن قرار دارد، گورستان باستاني احسن کلا در جنوب آن، و کوه مستان سر در شرق آن، محوطه‌هاي باستاني تلاسر و ديلمان خانان سر در غرب آن قرار دارند.
بنا داراي دو ايوان، يکي در غرب به طول 8 متر، عرض 9/2 متر و ديگري در شمال به طول 7 متر و عرض 90/1 سانتي متر است. ايوان بقعه داراي 14 ستون است که انتهاي ستونها واشان کشي است و از الگوي معماري بقاع متبرکه گيلان استفاده شده است.
مصالح استفاده شده در ساخت بنا از سنگ، گل و چوب است در کف آن گل کار شده است، سقف بنا، شيرواني و با گنبدي نوک تيز است. محوطه بقعه در سمت جنوب و شرق داراي قبور پراکنده اسلامي و پيش از اسلام است. در ضلع شمال غربي امامزاده چندين خانه قبرها که با مصالح چوب ساخته شده،ديده مي‌شود به نظر مي‌رسد، ساخت اين خانه قبر در بين اهالي هنوز هم رايج است. در جهات شرقي و غربي بنا، تعداد درختان آزاد است ، داراي قدمت ديرينه هستند، بناي امامزاده به لحاظ دارا بودن ويژگيهاي هنري داراي ارزش تاريخي دارد و مي‌تواند به عنوان يک اثر سنتي در فهرست آثار ملي کشور به ثبت برسد.
گورستان باستاني احسن کلا: بقايايي از يک گورستان باستاني در جنوب روستاي بويه و در جوار امامزاده قرار دارد، که در نزد اهالي به گورستان باستاني احسن کلا شهرت دارد، حفاريهاي قاچاقي که بر سطح گورستان صورت پذيرفته موجب پديدار شدن آثار از جمجمه انسان و استخوانهاي انساني گرديده است. به نظر مي‌رسد، گسترش گورستان به سمت امامزاده بوده ولي بنا به اعتقادات اهالي، اين ضلع هنوز تخريب نگشته و بصورت سالم باقي مانده است.
محوطه باستاني زرنشين بويه: در فاصله تقريبي 2 کيلومتري روستاي بويه و در زميني که شيب آن از شمال به جنوب گسترش دارد، و در موقعيت جغرافيايي 50 درجه، 06 دقيقه، 20 ثانيه طول شرقي و 36 درجه، 51 دقيقه، 34 ثانيه عرض شمالي و در ارتفاع 1476 متري نسبت به سطح آب درياهاي آزاد محوطه وسيعي که پوشيده از مزارع گندم و جو و درختان فندق است به چشم مي‌خورد، که در نزد عموم مردم به « زرنشين بويه » شهرت دارد.
وسعت تقريبي محوطه 3 هکتار است ولي گسترش آن شمالي- جنوبي است گورستان بزرگ گردنه سر در شمال آن قرار دارد، و شيب تند محوطه به سمت جنوب است. در سطح محوطه بقايايي از سفالينه‌هاي قرمز رنگ، خاکستري و نخودي که اکثراً چرخساز بوده اند، مشاهده مي‌شود. قدمت اين محوطه با توجه به داده‌هاي بدست آمده متعلق به دوره تاريخي و اسلامي است. بنابراين جهت دستيابي به اطلاعات بيشتر و دقيق تر نيازمند گمانه زني و کاوش در سطح محوطه است. اين محوطه باستاني در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.
محوطه باستاني ديلمان خونن سر:بقايايي از محوطه وسيعي به مساحت 2 هکتار در فاصله 1000 متري غرب روستاي بويه بر روي يک تراس نسبتاً شيب دار و در موقعيت جغرافيايي 50 درجه، 06 دقيقه، 12 ثانيه طول شرقي و 36 درجه، 51 دقيقه، 29 ثانيه طول شرقي قرار دارد، که در بين اهالي منطقه محوطه باستاني « ديلمان خونن سر » شهرت دارد، محوطه باستاني زرنشين در شمال آن و دره بويه در جنوب آن و روستاي بويه در شرق محوطه واقع شده اند.
طبق گفتۀ اهالي، ديلمان خونن سر مکاني است که خانه‌هاي کوچک گلي ديلمانيها در آن قسمتها قرار داشتند.. گسترش اين محوطه شمالي- جنوبي است که محوطه فوق با شيب تند به سمت درۀ بويه در امتداد است. آثار و بقاياي سفالهاي قرمز رنگ (لبه، بدنه، کف) با نقوش زيگزاکي قالبي زنجير وار و هندسي و استرليزه شده بدست آمده در سطح محوطه نشان از سکونت در ادوار گذشته است. بنابراين با توجه به شواهد و مدارک بدست آمده مي‌توان قدمت اين محوطه را به دوره پيش از اسلام و اسلامي تعيين نمود.
محوطه باستاني تلاسر بويه:در فاصله 500 متري روستاي بويه و در موقعيت جغرافيايي 50 درجه، 06 دقيقه، 06 ثانيه طول شرقي و 36 درجه، 51 دقيقه، 03 ثانيه عرض شمالي و در ارتفاع 1400 متري نسبت به سطح دريا بقايايي از يک محوطه باستاني که سطح آن پوشيده از سفالينه‌هاي گوناگون است به چشم مي‌خورد.
در نزد عموم مردم منطقه به محوطه تلاسر ، بويه شهرت دارد، محوطه تاريخي ديلمان خونن سر در شرق آن و تپه باستاني کوته سر در غرب آن و در شمال آن کوه صخره اي و دره بويه در جنوب آن قرار دارد.
گورستان باستاني گردنه سر در شمال آن قرار دارند، در حد فاصل بين محوطه تاريخي تلاسر و ديلمان خونن سر، آبراهه اي مشاهده مي‌شود، اين آبراهه موجب گرديده که محوطه‌هاي فوق از يکديگر جدا شوند، و به نظر مي‌رسد، محوطه تاريخي تلاسر و ديلمان خونن سر در گذشته بصورت يک مجموعه بوده است، پوشش گياهي سطح آن را مزارع گندم و جو و همچنين مراتع علفزار تشکيل مي‌دهد.
مجموعه سفالينه‌هاي بدست امده در سطح محوطه نشان مي‌دهد، که اين محوطه مي‌بايست محل سکونت قومي از اقوام ماقبل تاريخ ايران، باشد. بنابراين جهت دستيابي به اطلاعات دقيق تر و کاملتر اين اثر نيازمند گمانه زني و کاوش و بررسيهاي فشرده تر اين محوطه باستاني است.
تپه باستاني کوته سر بويه:در فاصله 500 متري غرب روستاي بويه و بر بلنداي يک تپه طبيعي و در موقعيت جغرافيايي 50 درجه، 05 دقيقه، 02 ثانيه طول شرقي و در 36 درجه، 51 دقيقه، 05 ثانيه عرض شمالي و در ارتفاع1450 متري نسبت به سطح دريا بقايايي از قلعه قديمي به تلي از خاک تبديل گشته مشاهده مي‌شود. که اهالي محل به آن « کوته سر » مي‌گويند.
در جنوب اين تپه محوطه تاريخي گليم سر موسي کلايه و در شمال آن گورستانهاي باستاني بويه و در شرق آن روستاي بويه و در غرب آن دره کور چشمه قرار دارد. محدودۀ تپه از شمال به جنوب 140 متر و از شرق به غرب 160 متر است.
پوشش تپه در شمال و شرق پوشيده از درختچه‌هاي خاردار و بوته‌هاي گون است. در محدوده اطراف تپه آثار و بقايايي از سفالينه‌هاي مربوط به دوره پيش از اسلام و اسلامي مشاهده مي‌شود. و همچنين در ضلع شرقي تنوع سفالها قابل رويت است. اکثر سفالينه‌هاي بدست آمده قرمز رنگ و داراي نقوش کنده زيکزاکي و فالبي مي‌باشند. و همچنين بقايايي از استخوانهاي انساني در شيب تپه که به نظر گورستان باشد، مشاهده گرديده است.
محوطه باستاني چشمه سر بويه:بقايايي از محوطه قديمي در غرب روستاي بويه و در ميان درختان فندق و در موقعيت جغرافيايي 50 درجه، 02 دقيقه، 07 ثانيه طول شرقي و 36 درجه، 51 دقيقه، 19 ثانيه عرض شمالي به چشم مي‌خورد، که به نام محوطه باستاني چشمه سر بويه نامگذاري گرديده است.
نام محوطه بر گرفته از نام چشمه اي که در کنار درخت قديمي در جريان است، در بالاي چشمه درخت تنومندي وجود دارد که قطر آن 30/7 متر است و قدمت آن احتمالاً به 200 سال مي‌رسد. در کنار چشمه و در ضلع جنوبي آن ديوار سنگ چين با طول 7 متر به سوي شمال غربي مشخص است و در حاشيه آن سفالهاي قرمز رنگ پيش از تاريخ و تاريخي يافت گرديده است.
گورستان باستاني بويه: گورستان باستاني بويه در مختصات جغرافيايي 36 درجه و 51 دقيقه و 7/38 ثانيه عرض شمالي و 50 درجه و 06 دقيقه و 05 ثانيه طول شرقي قرار گرفته است. بالا ترين سطح گورستان در ارتفاع 1555متر و پايين ترين سطح گورستان در ارتفاع 1460متر نسبت به سطح درياي آزاد مي‌باشد. روستاي بويه در6 کيلومتري روستاي امام و 65 کيلومتري شهرستان املش قرار دارد.
تاکنون با توجه به کاوش‌هاي هاي باستان شناسي که در استان گيلان صورت گرفته، اسناد و شواهد بسيار اندکي درباره عصر آهن I بدست آمده است. اکثر اين گورستان‌ها متعلق به عصر آهن I ، II و IV مي‌باشد. از ميان گورستان‌هايي که در گيلان مورد شناسايي و مستندسازي قرار گرفته ؛ 5 الي 6 مورد مربوط به عصر آهن I مي‌باشند.
اين احتمال وجود دارد اگر کاوش‌ها و بررسيهاي هدفمند در نقاط مختلف استان انجام پذيرد، گورستانهاي متعددي متعلق به دوره آهن قديم شناسايي گردد. گورستان باستاني بويه يکي از بزرگترين و قديمي ترين گورستانهاي عصرآهن گيلان است. به دليل کاوش‌هاي غير مجاز و رانش زمين ، بافت معماري بسياري از قبور اين گورستان آسيب ديده است. قبور عصر آهن I در تراس شيب دار واقع شده و قبور عصرآهن II و III و دوره پارتي در تراس مسطح گورستان واقع شده اند.
حفاريهاي غير مجاز، وسعت زياد گورستان، دسترسي آسان و همچنين عدم امكان حفاظت ويژه از آن باعث گرديد كاوش اضطراري اين محوطهي در دستور کار قرار گيرد.در مجموع تعداد هفت ترانشه در ابعاد مختلف، در گورستان بويه املش کاوش شد که از مجموع اين ترانشه ها، آثار بدست آمده از چهار ترانشه A، B، C، H مربوط به دوره عصر آهن I و II است. آثار بقيه ترانشه‌ها که در تراس پايين¬تري قرار داشتند، نيز مربوط به دوره اشکاني است.
اگرچه گورستان باستاني بويه، بر اساس ضرورت مورد كاوش قرار گرفت و بخش‌هاي وسيعي از آنها بوسيله حفاران غير مجاز و همچنين در اثر تسطيح زمين‌هاي كشاورزي و احداث استخر آب، مورد تخريب قرار گرفت، اما با كاوشهاي اضطراري كه در فواصل سال‌هاي 1375و 1387 انجام شد، تعدادي از اشياء سفالين و مفرغين كشف گرديد كه به ما اين امكان را مي‌داد، تا بتوانيم آثار كشف شده در گورستان باستاني بويه را با ساير محوطه‌هاي مربوط به عصر آهن، مقايسه كنيم.
همانطور که قبلاً اشاره شد، در گورستان باستاني بويه، 3 نوع گور مورد كاوش قرار گرفته است، كه عبارتند از: چهار چينه اي، حفره اي ساده، پشته سنگي. گورهاي حفره اي ساده فقيرترين گورهاي مكشوفه در بويه بوده و فاقد هر گونه ساختار معماري مي‌باشند. بيشتر اشياء اين گورها را سفالينه‌هاي خاكستري و سياه رنگ تشكيل داده كه با آثار محوطه‌هاي همجوار قابل مقايسه مي‌باشد. گورهاي چهارچينه اي كه همزمان با قبور حفره اي ساده است، بيشترين قبور مكشوفه در بويه را تشکيل مي‌دهد. قبور پشته سنگي، از جمله قبوري بوده كه بعد ازحفره اي ساده، فقيرترين گورها محسوب و اشياء داخل آنها نيز اندك بوده است.
در اين راستا، كشف 5 گور از نوع حفره اي ساده بدون جسد در منطقه بويه، بسيار حاﺋز اهميت مي‌باشد آن چه مهم است، تمام قبور شناسايي شده در بويه از يك طبقه تشكيل شده و تدفين‌هاي داخل قبور متعلق به يك دوره است. اين خود از جمله نكاتي است كه مي‌بايست مورد توجه قرار گيرد. زيرا اکثر كاوش گران محوطه‌هاي باستاني ارتفاعات استان گيلان، بر اين عقيده متفق القولند که اعم قبور باستاني در گيلان در دو طبقه بوده است.
در گورستان وسكه دو نوع گور مورد كاوش قرار گرفت و آنچه درگاهنگاري اين نوع گورستان ضروري مي‌نمايد، اين است كه گورهاي ياد شده داراي دو طبقه و دو لايه تدفين است. لايه فوقاني حاوي تدفين‌هاي ياد شده، همزمان نبوده و در دوره‌هاي بعدي از يك گور مجدداً براي تدفين استفاده كرده اند (خلعتبري 1383: 140).
خلعتبري مطالعات پژوهشي خود را از سال 1371 در منطقه تالش متمركز نموده، در محوطه‌هاي باستاني اسب سرا، مريان و طول گيلان به نمونه‌هايي از قبور چهارچينه سنگي دست يافت كه اين گورها، هر يك شامل چندين تدفين بوده اند. بررسي اشياء مكشوفه و وضعيت تدفين حکايت از اين موضوع دارد که دو نوع تدفين در دو زمان مختلف در يک گور انجام گرفته است.
ارني هرينگ، باستان شناس بلژيكي نيز معتقد است كه برخي از قبور عصر آهن I گيلان در دوره‌هاي بعدي يعني عصر آهن IV, III ، مجدداً به عنوان گور مورد استفاده قرار گرفته اند.
هنگام گمانه زني در قلعه گردن شهرستان رودسر توسط رامين انجام شد، يک گور 6 ضلعي با معماري چهارچين سنگي مورد كاوش قرار گرفت. در اين گور 6 دوره تدفين دسته جمعي شناسايي شد، قديمي ترين اشياء مكشوفه در اين گور با توجه به ساليابي انجام شده، متعلق به عصر آهن I مي‌باشد، (رامين، 1386: 125).
با توجه به مطالعات انجام شده، مي‌توان گفت تدفين در اكثر گورستانهاي مربوط به عصر آهن، از چندين دوره تشكيل شده است كه نمونه‌هاي آن را مي‌توان در گورستانهاي تماجان، كلاك، حسني محله، تندبين، اسب سرا، مريان، وسكه، ميان رود، قلعه گردن، امام، کافرستان و… نام برد.
شايان ذکر است با توجه به بررسيهاي به عمل آمده، مشخص گرديد که اكثر گورها و نحوه تدفين آنها در گورستان بويه متعلق به يک دوره است.
