زمانی كه صحبت از كشت محصول چای و كارخانههای فراوری آن در گیلان میشود همه میدانند كه چه كسی این كشت و كار مفید را به گیلان آورد اما شاید كمتر كسی بداند كه كاشفالسلطنه یكی از شخصیتهای مؤثر در تحولات پیش از مشروطه و به ثمر رسیدن آن بود.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی صبح رانکوه: چندی پیش خبری از تلاش برای بازسازی خانه اولین شهردار رشت و ایجاد موزه مشروطه در استان داشتیم تا چند روز آینده نیز به سالگرد امضای فرمان مشروطه میرسیم. اولین تحول سیاسی بزرگ در ایران كه نظام كهنه سلطنتی را تغییر داد. مرداد ماه مصادف است با مهمترین تحولات جنبش مشروطه، جنبشی كه هرچند در كوتاه مدت با شكست روبهرو شد ولی تأثیرات سیاسی و اجتماعی طولانی مدتی در تاریخ ایران به جای گذاشت.
یكی از اولین رجالی كه در تدوین قوانین اولین حكومت پارلمانی نقش مؤثری داشت محمد میرزا چایكار ملقب به «كاشفالسلطنه» است كه در تاریخ ایران تنها او را بهعنوان ترویجدهنده كشت چای در گیلان میشناسند.
«آقا محمد خان قاجار قرانلو» ملقب به كاشفالسلطنه، نوه دختری «عباس میرزا» نایبالسلطنه فتحعلی شاه قاجار بود و اولین روز فروردین ماه 1244خورشیدی در تربتحیدریه به دنیا آمد. وی بعدها به خاطر ترویج كشت چای در گیلان شهرت «چایكار» را برای خود انتخاب كرد.
محمد میرزا بعد از اتمام دروسش در دارالفنون و فراگیری زبان فرانسه، در 16 سالگی بهعنوان منشی میرزا نصرالله خان مشیرالدوله (نایب اول وزارت خارجه) در وزارت خارجه استخدام میشود. او بعد از 2 سال در 1260 خورشیدی با سمت دبیر دومی عازم پاریس میشود.
اولین قوانین پارلمانی
محمد میرزا به پاریس سفر كرد و تحصیل در رشته حقوق دانشگاه سوربن ارتقای شغلی وی را نیز فراهم كرد و نایب اول سفارت شد.
او8 سال در فرانسه بود تا اینكه در سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا، همراه كاروان شاه به ایران بازگشت.
ناصرالدین شاه بعد از سفرهای متعدد به اروپا و تحت تأثیر قوانین فرنگ، در ابتدای بازگشت از سفر سوم در سال 1307قمری تصمیم گرفت مجلسی تشكیل دهد و وزرایی معین كند.
بر اساس اسنادی كه «ثریا كاظمی» نوه دختری محمد میرزا، منتشر كرده، محمد میرزا چایكار 26ساله به همراه ناصرالملك قراگزلو به مدت 6 ماه مشغول ترجمه و وضع قوانین اساسی و تكالیف دولتی شدند تا در مجلس آینده به كار گرفته شود. مجلسی كه پا نگرفته با یك تیراندازی به یك پادشاه خودكامه عمرش به پایان رسید.
از آنجا كه حكومت مطلقه شاهی با نظام شورایی همخوانی ندارد؛ اولین پایههای جمهوری با شلیك تیر مخالفان به پادشاهی كه تنها مقلد ظواهر فرنگی بود، متزلزل شد.
در آن زمان یعنی 2 سال بعد از فرمان ناصرالدین شاه به تشكیل مجلس، محمد میرزا سمت بالای دولتی را برعهده داشت. واقعه سوءقصد به جان ناصرالدین شاه ازسوی بابیها در قریه نیاوران،ترتیب داده شده بود. هرچند شاه جان سالم بهدر برد، ولی تأثیر پذیرفت و رفتارش با تحصیلكردههای فرنگ رفته – كه علاقهمند به ایجاد حكومت به سبك اروپایی بودند- به شدت تغییر كرد.
بعد از تغییر رویه شاه، آزادیخواهانی كه موافق ایجاد حكومت پارلمانی بودند علیه ناصرالدین شاه تبلیغ میكنند. محمد میرزا كاشفالسلطنه از افرادی بود كه علیه شاه و در حمایت از افكار آزادیخواهانه، شبنامه پخش كرد. وقتی خبر به ناصرالدین شاه رسید، حكم دستگیری زنده و مرده كسی صادر شد كه تا چندی پیش مترجم و قانوننویس مورد اعتماد ناصرالدین شاه بود.
وقتی حكم صادره به گوش محمد میرزا رسید، ابتدا به املاك شخصی خود متواری شد اما با محاصره قوای دولتی، چند نفر در این درگیری كشته شدند. محمد میرزا با عجله به روسیه فرار كرد و از آنجا به عثمانی رفت. زندگی جدید در تجارتخانهاش در استانبول هم دوامی نداشت. محمد میرزا در استانبول نیز با ایرانیان مقیم عثمانی -كه مخالف استبداد شاهی بودند- سریع دم خور شده بود. ناصرالدین شاه از دولت عثمانی حكم استرداد محمد میرزا را خواست و همین موجب شد بار دیگر محمد میرزا متواری شود و به فرانسه برود.
بازگشت به ایران
بر اساس نوشتههای نوه دختری محمد میرزا، كاشفالسلطنه تنها زمانی توانست آزادنه به ایران باز گردد كه ناصرالدین شاه به قتل رسیده بود. او یك بار همراه كاروان شاهی به ایران آمد تا مقدمات حكومت پارلمانی را ایجاد كند و بار دیگر وقتی توانست به ایران برگردد كه شاه خودكامه كشته شده بود.
بازگشت كاشفالسلطنه به ایران منشأ بزرگترین خدمات در حوزه كشاورزی گیلان و تولید چای داخلی بود.او در سفر به هند تخمین زد كه كشت داخلی چای نه تنها میتواند كشور را در مدت ده تا دوازنده سال خودكفا كند، بلكه ایران را از شر واردات از كشور هند كه در استعمار انگلیس اسیر بود هم نجات میدهد.
حاج محمدمیرزا مقداری تخم چای را به همراه چهار هزار گلدان چای در سال ۱۲۸۵ شمسی به ایران آورد. با اینكه در بسیاری از منابع تاریخی نوشتهاند كه وی در آخرین سفر خود برای ترویج كشت چای در یك حادثه رانندگی با اتومبیل خود به ته دره سقوط كرد و درگذشت، ولی نوه آن شادروان تصریح میكند كه نمازگزار و كارگران مراسم تدفین شاهد آثار یك گلوله در شقیقه كاشفالسلطنه بودهاند. در زمان فوت، شایعه قتل محمد میرزا چایكار بر سر زبانها بود؛ اما تلاشهای خانواده و بستگان كاشفالسلطنه برای پیدا كردن عاملان قتل او بینتیجه ماند. محمد میرزا كاشفالسلطنه كه بیشتر بهعنوان بنیانگذار كشت و صنایع چای در ایران شناخته میشود، در واقع یكی از پیشگامان تغییرات سیاسی و ایجاد حكومت مشروطه در دوران قاجار بود.
قوانین ضد استبدادی
با اینكه فرمان مشروطه در اواخر عمر مظفرالدین شاه به امضا رسید؛ اما پایههای تغییرات حكومت از سوی شاه پیشین بنیان گذاشته شده بود و ناصرالدین شاه خود دستور وضع قوانینی برای تشكیل اولین حكومت پارلمانی را صادر كرده بود، ولی ترور و بعد مرگ ناصرالدین شاه تلاشهای افرادی چون كاشفالسلطنه كه به دنبال وضع این قوانین بودند را نافرجام گذاشت.
منبع: همشهری آنلاین